اسفنج ها
اِسفَنج‌های دریایی از جانوران آبزی هستند. سه ویژگی مهم اسفنجها اینست که وسیله حرکتی ندارند، ناجنبنده‌اند و شکل معینی ندارند.
پشمک های دریایی از نظر علمی شاخه‌ای از جانوران را تشکیل می‌دهند که اسفنج‌تباران (Spongiaria) یا روزنک‌تباران (Porifera) نامیده می‌شود. این شاخه، شاخه‌ای از جانوران آبزی غالباً دریازی پالیده‌خوار است که استخوان‌بندی آنها از رشته‌های کلاژنی و سوزنه‌های (spicules) کلسیمی یا سیلیسی تشکیل شده است و یاخته‌های تخصصی آنها به‌صورت بافت سازماندهی نشده است.
اسفنجها، موجوداتی بی‌مهره هستند که در دریا زندگی می‌کنند. تا قرن گذشته بعضی از مردم اسفنجها را به اشتباه جزو گیاهان می‌دانستند، امّا در اصل اسفنج غذاسازی نمی‌کند و بنابراین اسفنجها در دستهٔ جانوران محسوب می‌شوند. این جانوران از هر لحاظ ساده هستند. اسفنجها به طور کلّی توانایی حرکت ندارند امّا در نمونه‌های نادر توانایی خزیدن دیده می‌شود. این جانوران نه اندامی برای بینایی دارند و نه اندامی برای شنوایی امّا باز هم در نمونه‌های نادر توانایی عکس العمل در برابر نور و روشنایی را دارند.
اسفنجها پریاختگانی هستند که به حالت ثابت زیست نموده و دارای اسکلت داخلی کلسیتی یا سیلیسی می‌باشند. پدیده‌های جانشینی مانند سیلیسی شدن و کلسیتی شدن تا حدودی تشخیص انواع فسیل‌های آهکی اسفنجها را از اسفنجهای سیلیسی مشکل می‌نماید.
بطور کلی اسفنجها در دریاها (آبهای شور) یا آبهای شیرین زندگی می‌کنند. در کف دریاهای کنونی توده‌های عظیمی از اسفنجها پراکنده هستند. انواع مختلفی از اسفنجهای آهکی در تمام مناطق کره زمین زندگی می‌کنند. اسفنجها چون ار جانوران ثابت هستند به اجسام سخت احتیاج دارند؛ بنابراین تجمع آنها در حوضچه‌هایی که کف آن از قلوه‌سنگ، تخته سنگ، ریگ و شن و ماسه پوشیده شده باشد بیشتر است.
اسفنجها در آبهای نیم‌کرهٔ جنوبی گسترش بیشتری دارند؛ و در حقیقت در تمام آبهای نیم‌کرهٔ جنوبی به عمق ۱۰۰ تا ۵۰۰ متری سکونت دارند و این موضوع به علت حرکت کوه‌های یخی است که به طور دائم به اقیانوس وارد می‌شوند و شرایط لازم را برای زیستن اسفنجها فراهم می‌سازند. اسفنجهای آهکی در اعماق کم و اسفنجهای سیلیسی در اعماق زیاد زندگی می‌کنند. اسفنجهای دارای سوزنه‌های (اسپیکولهای) چهارمحوری و شاخی سیلیسی هم در اعماق کم و هم در اعماق زیاد زندگی می‌کنند. بررسی‌های کنونی نشان داده است که بعضی از اسفنجها تا عمق ۶۰۰۰ متری دریا می‌توانند زندگی کنند. این قبیل اسفنجها دارای تیغه‌های درازی نظیر خارداران هستند و شکل آنها نیز کشیده می‌باشد. اصولاً در آبهای سرد مثل قطب‌ها اسفنجها پراکندگی بیشتری دارند. اسفنجهای شاخی اصولاً در آبهای استوایی تا عرض جغرافیایی ۴۵ درجه پراکندگی دارند. از اسفنجهای شاخی و اسپونژینی اثری خارج از این حوزه نیست. در اسفنجهای دیگر، هر قدر به طرف قطبین نزدیک شویم سوزنه‌ها درشت‌تر می‌شوند. شوری آب تأثیر زیادی در زندگی اسفنجها دارد. اگر میزان شوری تغییر یابد، تعداد آنها نیز کاسته خواهد شد. جریان آب نیز تأثیر زیادی در زندگی اسفنجها دارد. تکثیر اسفنجها در مناطقی که آب جریان دارد بیشتر است.
شکل اسفنجها نسبت به محیط زیست‌شان متغیر است. شکل اسفنجهای داخل خلیج‌ها بادبزنی با صفحات چین‌خورده، در آبهای متلاطم به شکل انگشتی و اسفنجهای مناطق کم‌عمق، پوستی یا بالشی می‌باشند. در زمان جزر و مد دریاها موقعی‌که اسفنجها در خشکی قرارگیرند، دهان‌هایشان را می‌بندند تا از خروج آب از بدن‌شان جلوگیری شود. به طور کلی اسفنجهای امروزی در منطقه کرانه‌ای تا نسبتاً عمیق دریا زندگی می‌کنند و هیچ‌وقت کلنی حقیقی را تشکیل نمی‌دهند. مطالعهٔ اسفنجها در گذشته نشان می‌دهد که زندگی اسفنجها در گذشته از نظر عمق‌سنجی با انواع کنونی فرق می‌کند. مثلاً در سنگ‌های دوره کرتاسه غالباً در رخساره‌های ساحلی پیدا می‌شوند ولی در زمان‌های بعدی به‌تدریج به اعماق زیادتر مهاجرت نموده‌اند؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که اسفنجها در گذشته از اعماق کم به اعماق زیادتر مهاجرت داشته‌اند. از طرفی اسفنجهای امروزی غالباً انفرادی هستند ولی در انواع گذشنه زندگی آنها به حالت کلنی و آبسنگی بوده است و سنگواره‌های آنها با آبسنگ‌های مرجانی و خزه‌زی و غیره همراه می‌باشند. در علم دیرینه‌شناسی از فسیل سوزن اسفنجها در تشخیص نوع محیط رسوبی استفاده می‌کنند. اسفنجها ساده‌ترین حیوانات پر سلولی هستند و به عبارت دیگر پست‌ترین یا ابتدایی‌ترین جانوران پر سلولی اند. بطور کلی محیط زیست آنها آبی و غالباً دریایی بودند و به جسم خارجی متصل اند. بدن اسفنجها شبیه یک کیسه تو خالی است که در قاعده به وسیله یک پایه یا بدون پایه به جسمی متصل شده است. دیواره آن پر از سوراخ‌های ریز است و از این جهت به آنها روزنک‌تباران می‌گویند.
اسفنجها هم از راه جوانه زدن و هم از راه جنسی تولید مثل می‌کنند.
نوع تغذیه
اسفنجها، دستگاهی برای گوارش غذا وبه طور کلّی دستگاهی در بدن ندارند. بر روی پوست سخت بدن اسفنج سوراخ‌هایی وجود دارد که به طریق آنها آب به داخل اسفنج وارد می‌شود. این سوراخ‌ها را سلّول‌هایی به نام اسپیکول ساخته‌است. درون سوراخ‌ها را سلّول‌هایی به نام یقه‌دار فرش کرده‌اند. این سلّول‌ها باعث جریان آب در سوراخ‌ها می‌شوند. آبی که به وسیله این سوراخ‌ها و جریان‌ها وارد بدن اسفنج می‌شود، حاوی مواد ریز غذایی و اکسیژن محلول درآب دریا است. وقتی سلّول‌های یقه‌دار غذا را جذب خود کردند، آن را به سلّول‌های آمیب شکل که سرگردان هستند تحویل می‌دهند. این سلّول‌های آمیبی شکل همان‌طور که گفتیم سرگردان هستند. وقتی مواد غذایی ریز را دریافت کردند به نقاطی از بدن اسفنج که نیاز به غذا دارند می‌رساند. مواد زائد این آب که استفاده غذایی ندارند، از سوراخ بزرگ بالای اسفنج خارج می‌شوند. این سوراخ بزرگ اسکولوم نام دارد.
ریخت‌شناسی
اسکلت خارجی این جانوران به طور معمول از جنس آهک است. امّا رنگ‌های اسفنجها رنگ‌های گوناگونی دارند و در یک یا دو رنگ منحصر نمی‌شوند. البتّه این رنگ‌ها بستگی به زیستگاهشان هم دارد. مثلاً اسفنج دریاهای مناطق گرمسیر رنگ‌های بسیار درخشانی دارند.
اسفنجها ساده‌ترین حیوانات پرسلولی هستند و به عبارت دیگر پست‌ترین یا ابتدایی‌ترین جانوران پر سلولی اند. بطور کلی محیط زیست آنها آبی و غالباً دریایی بودند و به جسم خارجی متصل‌اند. بدن اسفنجها شبیه یک کیسه تو خالی است که در قاعده به وسیله یک پایه یا بدون پایه به جسمی متصل شده است. دیواره آن پر از سوراخ‌های ریز است و از این جهت به آنها روزنک‌تباران گفته می‌شود. حفره میانی را اسپونگوسل گویند که خود از بالا توسط منفذی به نام اسکولوم (دهانه) به خارج باز می‌شود. اسپونوگوسل در برخی از اسفنجها بزرگ و عمیق و در بعضی دیگر کوچک و کم عمیق است. از نظر شکل بسیار متفاوتند و ممکن است به اشکال مختلف، استوانه‌ای، منشوری، کروی، مخروطی، گلدانی شکل، دیسکی شکل و… دیده شوند. برخی از آنها دارای پایه کوتاه یا بلند هستند. شکل حیوا ن در برخی ثابت است و در عده‌ای دیگر ممکن است متغیر باشد. ابعاد آن غالباً بین ۱ میلی‌متر تا ۲ متر در قطر و ارتفاع تغییر می‌کند. اسفنجهای عهد حاضر اکثراً به رنگ خاکستری یا خرمایی کم رنگ دیده می‌شوند اما گاهی به رنگ‌های قرمز روشن، آبی، بنفش و سیاه نیز دیده شده‌اند.
مجاری در اسفنجها
ساختمان مجاری در اکثر اسفنجها ، بسیار پیچیده و دارای انشعابات زیادی است. مجاری با توجه به نوع انشعابات ، به سه گروه تقسیم می‌شوند.
- آسکون: که در لوکوسولینا از یک مجرای ساده به نام استیتوم تشکیل یافته و محیط پیرامون را مستقیما ، با حفره اسپونگوسل مربوط می‌کند.
- سیکون: از دو نوع مجرا تشکیل شده که از آن دو نوع ، تنها مجاری شعاعی ، از کوانوسیت پوشیده شده است.
- لوکون: دیواره بدن در این نوع از اسفنجها ضخیمتر بوده و دارای مزانشیم زیادتری است. مجاری از انشعابات پیچیده تشکیل می‌یابد و یاخته‌های کوانوسیت ، منحصر به بخشهای ویژه‌ای از این مجاری هستند.
تولید مثل در اسفنجها
هرگاه قسمتی از اسفنج آسیب ببیند یا از بین رود، مجددا ترمیم می‌شود. قابلیت ترمیم در اسفنجها ، بسیار زیاد است. بطوری که هرگاه یاخته‌های بدن اسفنجی را کاملا از هم مجزا کنند و یاخته‌ها را مجاور هم قرار دهند، اسفنج دوباره به صورت اولیه خود در می‌آید. تکثیر بسیاری از اسفنجها از راه جوانه زدن است. جوانه ممکن است از تنه اصلی جدا شود و یا متصل باقی بماند که در این صورت به تدریج بر توده اسفنج افزوده می‌شود. اسفنجهایی که در آب شیرین زندگی می‌کنند، دارای جوانه‌های داخلی هستند.
تشکیل جوانه‌های داخلی ، اسفنجها را از شرایط نامناسب محیطی ، مانند سرما و خشکی مصون نگه می‌دارد. جوانه‌ها توسط ارکئوسیتها که محتوی مواد غذایی هستند، احاطه می‌شوند و گاهی نیز غشایی مقاوم ومجهز روزنه ، را فرا می گیرد. در شرایط نامساعد که تنه اصلی اسفنج از بین می‌رود، جوانه‌ها آزاد می‌شوند. در شرایط مناسب برای رشد جوانه ، ارکئوسیتها از میان میکروپیل دیواره مقاوم بیرون می‌آیند و تشکیل اسفنج جدیدی می‌دهند.
تولید مثل جنسی در اسفنجها
بعضی از اسفنجها مثل سیفا ، یک جنسی و برخی دیگر دو جنسی هستند. تخم و اسپرم ، از ارکئوسیتها مشتق می‌شوند. اندام تناسلی در اسفنج وجود ندارد. تخم درون مزانشیم باقی می‌ماند و بوسیله اسپرم ، اسفنج دیگری بارور می‌شود. ابتدا تخم بارور شده سه بار پی‌درپی تقسیم می‌شود و هشت یاخته جدید بوجود می‌آورد.
سطح تقسیم بعدی ، افقی است. هشت یاخته بزرگ ، اپیدرم را تشکیل می‌دهد و هشت یاخته کوچک ، کوانوسیتها را بوجود می‌آورد. این مرحله بلاستولاست و حفره داخلی بلاستوسیل نیز وجود دارد. پس از این مرحله لارو شناگر آزاد ، به نام آمفی بلاستولا بوجود می‌آید که به زودی ساکن می‌شود و پس از طی دوران رشد و نمو ، اسفنج بالغ را می‌سازد.
سیستم حرکت : سلولهای آمیبی ( amoeboid cells ) همراه با فعالیت دیواره ابزار حرکت برای انتقال مواد غذایی از سلولی به سلول دیگر را فراهم می کند. برای مثال ، ممکن است بعضی از غذاها به سمت لایه ای از سلول هایی که سطح را پوشانده است حرکت کند و آنها از آن تغذیه کنند.
سیستم گوارشی در اسفنج ها
اسفنج ها دارای تغذیه فیلتری هستند ، این بدین معنی است که آنها زمانی که بالغ می شوند در یک مکان باقی می مانند ، و غذا را به وسیله فیلتر کردن از روزنه هایش بدست می آورند. ذرات میکروسکوپی غذا را به وسیله آب آورده و سپس به وسیله سلول های یقه ای احاطه می شوند ، سیستم گوارشی غذا را در ویزیکول هایی قرار می دهد یا آنها را به سمت سلول های آمیبی برای گوارش می فرستد.
سیستم برون ریز در اسفنج ها
در اسفنج ها غده های درون ریز وجود ندارد ، اما آنها دارای غده های برون ریز هستند که به سطح ترشح می شوند . مطالعات در دو دهه گذشته نشان داده است که اسفنج ها بیو توکسین های وسیعی را تولید می کنند که گاهی بسیار قوی است. برای مثال برخی از Tedania , neofibularia می توانند جوشهای دردناکی بر روی پوست انسان ها ایجاد کنند. بیوتوکسین یک ماده شیمیایی است که از حمله صیادان و همچنین آلوده شدن به وسیله میکروبها جلوگیری می کند و به رقابت برای مکان با دیگر بی مهرگان شامل ascidians ، corales و حتی دیگر اسفنج ها کمک می کند.
سیستم دفعی در اسفنج ها
یک منفذ اصلی در اسفنج ها وجود دارد که برای وارد یا خارج شدن مواد استفاده می شود.
سیستم ایمنی در اسفنج ها
در تمام اسفنج های دریایی ترکیبی از anti- flammatory و antibiotic شناسایی شده است.
سیستم اسکلتی و ماهیچه ای در اسفنج ها
دیواره یک اسفنج از سه نوع سلول تشکیل شده است. سلولهای بیرونی، سلول های اپیدرمی صاف هستند . سلول های درونی، سلول های یقه ای با تاژک هستند که آب را در روزنه ها و قسمت مرکزی به حرکت در می آورند و سرانجام آن را به وسیله منفذ بالایی که در بدن قرار دارد و osculum نامیده می شود ، به خارج می راند و Mesohyle یک لایه ژلاتینی بین قسمت بیرونی بدن و spongocel در اسفنج ها ست. اسکلت در اسفنج ها شامل تکه های کوچک سوزنی شکلی به نام spicules ( که از کربنات کلسیم تشکیل شده است. ) و یا روزنه پروتئینی به نام sponging و یا ترکیبی از هر دو است.
سیستم عصبی یا حسی در اسفنج ها
در اسفنج ها سیستم عصبی وجود ندارد. اما ثابت شده است که سیگنال های الکتریکی در طول غشاء سلولها از یک طرف به طرف دیگر حرکت می کند.
سیستم تنفسی در اسفنج ها
سلول های مختلف اکسیژنی که در جریان آب عبوری وجود دارد را جذب می کنند
رده بندی اسفنج ها
اسفنجها را بر اساس ساختمان اسکلت درونی به 4 رده تقسیم می‌کنند :
- رده اسفنجهای آهکی با اسپیکولهایی از جنس کربنات کلسیم مانند لوکوسولینا.
- رده اسفنجهای شیشه‌ای با اسپیکولهای 6 محوری سیلیسی.
- رده دمواسپونژیا متشکل از تارهای اسپونژین یا اسپیکولهای سیلیسی و یا هر دو.
- رده اسکلرواسپونژیا با اسکلت داخلی آن مشابه با اسفنجهای معمولی
Class Demospongea
اسکلت آنها از نوع اسپونجين يا ترکيبى از سيليس و اسپونجين است. اسپيکولها غالبا تک محورى، چهار محورى و يا چند محورى هستند اما هرگز بحالت سه محورى ديده نمى شوند. هر دو فرم اسپيکول از نظر اندازه ديده مى شود.
سن : کامبرين – عهد حاضر
Class Hexactinellida
اسفنج هايى با اسکلتى از اسپيکول هاى سيليسى که تقريبا هميشه سه محورى هستند و دو فرم مگا و ميکرواسپيکولر در آنها ديده مى شود.
سن : کامبرين پسين – عهد حاضر
Class Sclerospongea
اسفنج هايى با پايه آهکى، کلسيت و يا آراگونيت. اسکلت آنها ورقه اى شکل است. سيستم کانال از تعداد بسيار زيادى شاخه متصل بهم تشکيل شده (Leucon).
سن : اردويسين تايرمين – ترياس تا عهد حاضر
Class Calcarea
اسفنج هايى که داراى اسپيکول کلسيتى اند. يا داراى ديواره آهکى فاقد اسپيکول. اسپيکولها غالبا تک محورى يا چهار محورى و عموما جدا از يکديگرند. معمولا يکنوع اندازه از اسپيکول ها ديده مى شود.
سن : کامبرين – عهد حاضر
Class Stromatoporata
قبلا اين رده را به شاخه کيسه تنان نسبت مى دادند (قبل از 1970). داراى يک پايه آهکى، اسکلت صفحه اى شکل، فاقد ميکرواسپيکولرهاى سيليسي.
سن : اردويسين – کرتاسه
منبع fa.wikipedia.org
daneshnameh.roshd.ir
aftabir.com
geoaria.blogfa.com
